Open Monumentendag Cranendonck

In 1981 eindigde een jarenlange restauratie van het voormalige raadhuis van Budel. Pas sinds die tijd noemen we dit gebouw het Schepenhuis. Het gebouw heeft een rechthoekige plattegrond, twee bouwlagen en een met leien gedekt schilddak. Midden op de nok een klokkentorentje met spitsje en op de uiteinden gemetselde schoorstenen. Aan de zijde van de Markt leidt een naar voren springende, gemetselde dubbele trap van en naar de verdieping met centraal geplaatste ingang in de symmetrisch ingedeelde voorgevel. Op de verdieping heeft het gebouw schuifvensters met kleine roedenverdeling, op de begane grond aan alle zijden dubbele inrijdeuren onder bogen. Het gebouw is gerestaureerd in ca. 1871 en in fasen tussen 1967-1981.

Voorganger

Het is niet het eerste gebouw op deze plaats. Bij de restauratie werden oude funderingen aangetroffen van een voorganger. Vermoedelijk had ook dit een soortgelijke functie: raad- of rechthuis voor Budel. Want vóór de Franse Tijd waren de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht nog niet gescheiden. Het dorpsbestuur fungeerde tevens als rechtbank. In de kap van het gebouw bevindt zich een balk met de tekst:

“DIT HUYS ANNO 1615 VERBRANDT IS IN 1616 GETIMMERT DOOR MEESTERS VAN VERSTANT 29 DEC. HERBERT CROESEN, CORNELIS HERBE EN MEUS PETERS”.

Deze oudere balk is ondersteboven in het gebouw geplaatst. Mogelijk is deze hergebruikte balk afkomstig uit het vorige raad- of rechthuis van Budel dat vermoedelijk dus na een brand in 1615, sinds 1616 op deze plaats stond. De bijl die bij de restauratie van het gebouw werd gevonden verwees misschien wel naar de vroegere gerechtelijke functie van deze plaats.

Nieuwbouw 1772-1773

Dit gebouw uit 1616 verkeerde anderhalve eeuw later in slechte staat. Al in 1764 sprak het dorpsbestuur van Budel over een aanbesteding van het nieuwe raadhuis. Toch zou het nog zeker zeven jaar duren voor het zover was. Dat weten we omdat de ontwerptekening bewaard is gebleven: “PROJEKT VAN EN OM TE Maken Een Nieuw Botter Huys en Secretarie En Verder Vertrekken &c Tot BUDEL 1771” De tekening is gemaakt door H. Verhees. Die Hendrik Verhees jr. (1744-1813) was afkomstig uit Boxtel, zoon van een timmerman en molenmaker en zelf aannemer, architect, maar ook cartograaf, tekenaar, en politicus. Verhees ontwierp voor Budel een statig gebouw met een dubbele functie: op de benedenverdieping de overdekte marktplaats en een plekje voor de brandspuit. Op de verdieping de kamers voor de ambtenaren (secretarie) en bestuurders (schepenkamer) en de gevangenhokken (en gijzelkamer). Op de zolder werd het archief van Budel, Gastel, Maarheeze en Soerendonk (heel Cranendonck dus al) opgeslagen. In 1773 werd het raadhuis opgeleverd. In de toren hangt nog steeds het klokje uit die tijd: “ALEXIUS PETIT EN HENRICUS ZYNEN ZOON HEBBEN MY GEGOOTEN Ao 1773”. Zo beschikte Budel sinds dat jaar over een prachtig, door een bekende Brabander ontworpen raadhuis.

Restauratie

In de 19de eeuw werd het gebouw flink opgeknapt, de trap verruild voor een bordes en de voorgevel bepleisterd. Het in 1773 in gebruik genomen raadhuis van Budel deed dienst tot 1967, toen het nieuwe gemeentehuis aan het Capucijnerplein in gebruik werd genomen. Het oude raadhuis werd in 1966 op de lijst van Rijksmonumenten geplaatst. Al snel waren er plannen om het historische gebouw aan de Markt in oude stijl terug te brengen. De restauratie, waarbij het gebouw in oude stijl werd teruggebracht onder leiding van architect Henk Manning, vond plaats tussen 1967 en 1981.

(Bron: Heemkundekring ‘De Baronie van Cranendonck’ )

Omschrijving

In de symmetrisch ingedeelde voorzijde (zuid) heeft het voormalig schepenhuis op de begane grond aan de buitenzijden twee brede, getoogde inrijdeuren en daartussen de dubbele, centraal geplaatste en gemetselde dubbele trap met natuurstenen treden en dito bordes; in het midden van de trap op straatpeil een deur onder boogstelling, ter hoogte van de geboorte van deze boog zijn in het muurwerk twee gaten uitgespaard en met diefijzers afgesloten. Op de verdieping heeft het monument vijf traveeën, zijnde vier schuifvensters met kleine roedenverdeling onder een strek, in het midden een dubbele openslaande deur met naald en bovenlicht waarin levensboom. Staafankers zijn op regelmatige wijze ter hoogte van de balklagen in het metselwerk aangebracht. Een eenvoudige houten lijst sluit de voorgevel af en loopt rondom het gebouw. De symmetrische achtergevel (noord) bezit op eenzelfde plaats als de voorgevel identieke inrijdeuren, daartussen een lunetvormig venster met tralies terwijl de verdieping met twee in het midden van de gevel geplaatste schuifvensters met strek is uitgevoerd en aan de buitenzijden van een klein, door tralies versterkt venster voorzien; tussen de schuifvensters duiden sporen in het metselwerk op de vermoedelijke plaats van twee venstertjes; vergelijkbare indicaties aan de rechterzijde van het kleine tralievenster geven de plaats van een dichtgemetseld venster aan.

De westgevel vertoont op straatpeil twee identieke inrijdeuren, op de verdieping is het metselwerk geheel blind; een (deel van een) strek schetst de plaats van een voormalig venster in de rechter bovenhoek van de westgevel. De oostgevel is als de westgevel uitgevoerd maar heeft op de verdieping aan de linkerzijde een schuifvenster onder een strek en vertoont boven de rechter inrijdeur sporen in het metselwerk onder een (deel van een) strek.

Inwendig verdelen twee maal vier witgeschilderde pijlers de ruimte op de begane grond in drie beuken; de pijlers dragen de vloer van de verdieping die bestaat uit vijf moerbalken en kinderbinten met kraalprofiel. De balklaag is geschilderd, de moerbalken vertonen bewerkingssporen van bijlslagen. In het vertrek in de zuidwesthoek op de verdieping ondersteunen twee natuurstenen, gepolychromeerde en baarddragende atlanten de schoorsteenboezem. Voor het overige is op beide bouwlagen de oorspronkelijke plattegrond evenals de trap, verloren gegaan. De sporenkap dateert van de restauratie uit 1771 van H. Verhees.

Waardering

Het voormalig schepenhuis uit 1616, gerestaureerd in 1771, 1860 en in 1982 besch ikt over ouderdomswaarde en getuigt in zijn kleine en harmonieuze bouwvolume van een representatief en voornaam karakter zoals dat volgens de architectuurtheorie van de 17de eeuw tot uitdrukking diende te komen en o.a. wordt gekenmerkt door symmetrische gevelindeling en situering op een markante lokatie, in dit geval de Markt. Naast 17de-eeuwse kenmerken beschikt het monument over elementen van een latere gebruiksperiode, die van de 18de eeuw, in de vorm van schuifvensters met kleine roedenverdeling: deze nieuwe(re) voorzieningen duiden op de ontwikkelingsgeschiedenis die het gebouw heeft doorgemaakt zonder dat het oorspronkelijke karakter geweld is aangedaan of de afleesbaarheid van de geschiedenis in het gedrang komt. Naast het algemene belang van deze ontwikkeling voor de architectuurgeschiedenis symboliseert en vertegenwoordigt het voormalig schepenhuis een karakteristieke fase in de geschiedenis van het openbaar bestuur en rechtspraak van ons land: opmerkelijke historische voorzieningen - het schepenhuis diende tevens als stallingsplaats voor de lokale brandspuit, fungeerde als gevangenis en voorzag in onderdak voor de periodieke garen- en botermarkt - alsmede bouwhistorische sporen liggen herkenbaar in het monument besloten en verstrekken duidelijk inzicht in de voormalige bestuurlijke, sociale en economische structuur van een kleine gemeenschap op het platteland hetgeen in cultuurhistorisch opzicht als bijzonder waardevol en van nationaal belang valt aan te merken.